Bài viết của một người bạn tớ, viết trên mail group nên không có dấu. Các bác tham khảo thêm.
Quan Thanh thoi Can-long la 200,000 nguoi, day la tinh quan chinh quy, bao gom Ba't-ky` (Man~) va Lu.c Doanh (Han'), gan phan nua dong o kinh do. Neu tinh dan so Tau luc do la 60 trieu thi con so tren la phu hop, vi con chua ke den cac luc luong quan dia phuong (huong binh, tho binh, ...) Quan doi co nhiem vu chinh la bao ve chinh quyen nha Thanh dan ap nguoi Han, va o thoi binh, nen so luong quan nhu the la phu hop, chi khi buoc vao chien dich moi dieu dong them quan dia phuong va bon nghia dung. Viec khong dieu dong den Bat ky cho thay tam co chien dich Ky Dau khong lon, mot phan nua
la vi Bat ky manh ve ky binh, nhung ngua mien bac khong song duoc o khi hau mien nam, tong so ngua dung trong cuoc vien chinh nay khoang 1,000 cung noi len tam voc quan doi chi o muc vai van.
Quan Luong Quang luc do chi co 12 doanh, neu dung theo binh che 1 doanh la 1,000 thi khong du de danh VN, nen phai huy dong them quan huong dung. Mot vi du khac la danh Taiwan nha Thanh dung 60,000 quan Luc doanh, nhu vay danh VN duoc su ho tro cua tan quan nha Le, thi 40,000 khong phai la khong co co so. Ngoai ra cac so lieu ve tien luong cung ung cho quan doi cung kha phu hop voi con so nay. Luu y la so dan phuc dich mo tu Luong Quang da len den chung 150,000 - da phan la nguoi Choang (Tay-Nung), nen cam giac dong dao manh me hon thuc su. So tien bac su dung de nuoi quan khoang 1 trieu lang bac ( lang - tael chung 1 ouce bay gio, ~ 30 gram, hieu nom na
la bang mot dong bac, giong cai dong ma bac nho em mua ngay truoc ay), nhu the quan so 3-5 van la kha di.
Voi luc luong nhu vay, vua Quang Trung moi co the dung 100,000 quan, ma chia ra 5 canh de vay danh quan Thanh duoc, con nhu neu thuc su minh da it quan hon, lai con chia quan ra nua thi dung la tu chat tay minh di. So tu binh sau khi trao tra cung chi co 800 nguoi, neu quan Thanh thua to nhu vay ma chi co 800 tu binh thi qua it. Mot viec nua la Ton Si Nghi khi do dong quan o bai cat giua song Hong, neu bay gio nhin bai cat ay thi cung co the noi ngay duoc la khong the co hang van nguoi dong don tren do duoc.
---
Dan so Vietnam thoi gian do, theo uoc tinh la Bac Ha ~ 4 trieu, Nam Ha ~1 trieu, Quang Nam, Quang Ngai, Quang Binh, Quang Tri tro ra la do Nguyen Hue nam, Binh Dinh, Phu Yen, Khanh Hoa, Ninh Thuan, Binh Thuan la do Nguyen Nhac, tu Dong Nai tro vao la Nguyen Anh. Luc luong Nguyen Anh khi chuan bi thong nhat dat nuoc len den 140,000 duoc Barzini ghi lai kha ti mi thanh phan. Ngay nhu quan Tam phu nha Trinh dong xung quanh Thang Long da len den 30,000. Luc luong Tay Son dong tai Hue khoang 30,000. Chi tru moi chien dich Ky dau 1789, Tay Son bat linh Nghe An theo ty le 3 dinh 1 linh, con thi Tay Son co truyen thong tan dan vi binh, co hai vi du cu the ve chuyen nay nhu chien dich Qui Nhon 1787 Nguyen Hue danh Nguyen Nhac, dem theo 60,000 quan, so ton that hai ben rat lon, phai bat toan bo dan Thuan - Quang lam linh (dinh tuoi 15-60) den noi cac vung khong con dan ong nua.
Hoac nhu chien dich Qui Nhon 1792 Nguyen Anh danh quan Nguyen Nhac, cac
tuong linh Tay Son da bat toan dan Qui Nhon lam linh, ca tinh bien thanh mot trai linh khong lo. Khong loai tru kha nang Nguyen Hue so rang neu bat toan tinh Nghe An di linh, se co loan (?) nen chi bat 1/3 thoi, vi dau sao Nghe An cung nguyen la dat Bac Ha. Va lai so nguoi bat di nay cung chac cung khong nam ngoai khuon kho thong thuong la lam dan phu, phuc dich va lam bia do dan. Khi do mien Bac chien tranh, giac gia lien mien, mat mua doi kho vo cung, nha Le luc do tim cach thu gom thoc gao tien cua de cung ung cho quan doi cua minh va cho quan Thanh ma khong the lam the nao duoc, quan Thanh lai con phai chi them gao thoc cho quan Le. Nhu the quan Tay Son khong the trong cho vao luong thuc mien bac duoc ma phai tu mang di, dan den can mot so luong lon dan phu tai do tiep te. Quan Tay Son hanh quan di ~ 40 ngay (truyen hanh quan than toc 10-20 ngay la lo bich, khong dang tin, voi khong di nhanh nhu the duoc, nguoi di the cung chet), can mot luong tiep lieu rat lon.
Va lai, quan linh Tay Son rat nhieu la cuong bach di linh, nen du rat dung cam, cung khong bu dap duoc su thieu kinh nghiem. Tran Ngoc Hoi dien ra rat dam mau va quyet liet, chu khong don gian nhu sach ta van viet, chi co vai gio. Tran nay keo dai hai ngay, gom nhieu dot xung phong va phan xung phong cua ca hai phia, den ngay thu hai, khi vien binh Tay son tang cuong, vay kin bon phia don va dung chien thuat bien nguoi danh vao moi pha vo duoc don. So quan Tay son chet theo cac giao sy len den 8,000 nguoi va 1 ong do doc, nhu vay tong so thuong vong chet+bi thuong phai len den 20,000 tuc la xac chet day dong. Nhu vay so quan tham gia tran nay cung phai len den 50-60,000. Thuong vong lon nhu vay co the hieu duoc neu nhu tinh den viec quan Thanh luc do da dung kha pho bien sung tay (matchlock, flintflock...), va danh kieu piecemeal vao mot cu diem phong thu nhu vay thuong la thuong vong rat lon. Sau chien dich Ky dau Tay son thu duoc hang ngan hoa khi cac loai cua quan Tau. Viec tran danh dien ra lien tuc trong hai ngay cung dung khi nhin vao viec Quang Trung cho ben moc de che dan quan Thanh ban ra -> hoa luc quan Thanh manh, va viec nay ton thoi gian, phai mat hang gio moi xong duoc.
Ngoai ra con mot diem cung hay nua, la truoc nay em van nghi quan Tay Son danh Thanh phan nhieu la quan mien Thuan Quang, nhung bay gio nghi lai thi co khi quan Bac cung nhieu chang kem, nhat la mot khi ong Ngo Van So da dong o Thanh Hoa hang thang, ma ong nay thi qua bao chua, luc nao co viec gi thi tru ai con cho con bu thoi, con thi lua di cho bang het. Co le quan Tay Son dong tu khoang Nghe An, Thanh Hoa cung dong mot phan dang ke trong tong so quan ra bac.
----
Dan so Vietnam thoi gian do, theo uoc tinh la Bac Ha ~ 4 trieu, Nam Ha ~1 trieu, Quang Nam, Quang Ngai, Quang Binh, Quang Tri tro ra la do Nguyen Hue nam, Binh Dinh, Phu Yen, Khanh Hoa, Ninh Thuan, Binh Thuan la do Nguyen Nhac, tu Dong Nai tro vao la Nguyen Anh. Luc luong Nguyen Anh khi chuan bi thong nhat dat nuoc len den 140,000 duoc Barzini ghi lai kha ti mi thanh phan. Ngay nhu quan Tam phu nha Trinh dong xung quanh Thang Long da len den 30,000. Luc luong Tay Son dong tai Hue khoang 30,000. Chi tru moi chien dich Ky dau 1789, Tay Son bat linh Nghe An theo ty le 3 dinh 1 linh, con thi Tay Son co truyen thong tan dan vi binh, co hai vi du cu the ve chuyen nay nhu chien dich Qui Nhon 1787 Nguyen Hue danh Nguyen Nhac, dem theo 60,000 quan, so ton that hai ben rat lon, phai bat toan bo dan Thuan - Quang lam linh (dinh tuoi 15-60) den noi cac vung khong con dan ong nua.
Hoac nhu chien dich Qui Nhon 1792 Nguyen Anh danh quan Nguyen Nhac, cac
tuong linh Tay Son da bat toan dan Qui Nhon lam linh, ca tinh bien thanh mot trai linh khong lo. Khong loai tru kha nang Nguyen Hue so rang neu bat toan tinh Nghe An di linh, se co loan (?) nen chi bat 1/3 thoi, vi dau sao Nghe An cung nguyen la dat Bac Ha. Va lai so nguoi bat di nay cung chac cung khong nam ngoai khuon kho thong thuong la lam dan phu, phuc dich va lam bia do dan. Khi do mien Bac chien tranh, giac gia lien mien, mat mua doi kho vo cung, nha Le luc do tim cach thu gom thoc gao tien cua de cung ung cho quan doi cua minh va cho quan Thanh ma khong the lam the nao duoc, quan Thanh lai con phai chi them gao thoc cho quan Le. Nhu the quan Tay Son khong the trong cho vao luong thuc mien bac duoc ma phai tu mang di, dan den can mot so luong lon dan phu tai do tiep te. Quan Tay Son hanh quan di ~ 40 ngay (truyen hanh quan than toc 10-20 ngay la lo bich, khong dang tin, voi khong di nhanh nhu the duoc, nguoi di the cung chet), can mot luong tiep lieu rat lon.
Va lai, quan linh Tay Son rat nhieu la cuong bach di linh, nen du rat dung cam, cung khong bu dap duoc su thieu kinh nghiem. Tran Ngoc Hoi dien ra rat dam mau va quyet liet, chu khong don gian nhu sach ta van viet, chi co vai gio. Tran nay keo dai hai ngay, gom nhieu dot xung phong va phan xung phong cua ca hai phia, den ngay thu hai, khi vien binh Tay son tang cuong, vay kin bon phia don va dung chien thuat bien nguoi danh vao moi pha vo duoc don. So quan Tay son chet theo cac giao sy len den 8,000 nguoi va 1 ong do doc, nhu vay tong so thuong vong chet+bi thuong phai len den 20,000 tuc la xac chet day dong. Nhu vay so quan tham gia tran nay cung phai len den 50-60,000. Thuong vong lon nhu vay co the hieu duoc neu nhu tinh den viec quan Thanh luc do da dung kha pho bien sung tay (matchlock, flintflock...), va danh kieu piecemeal vao mot cu diem phong thu nhu vay thuong la thuong vong rat lon. Sau chien dich Ky dau Tay son thu duoc hang ngan hoa khi cac loai cua quan Tau. Viec tran danh dien ra lien tuc trong hai ngay cung dung khi nhin vao viec Quang Trung cho ben moc de che dan quan Thanh ban ra -> hoa luc quan Thanh manh, va viec nay ton thoi gian, phai mat hang gio moi xong duoc.
Ngoai ra con mot diem cung hay nua, la truoc nay em van nghi quan Tay Son danh Thanh phan nhieu la quan mien Thuan Quang, nhung bay gio nghi lai thi co khi quan Bac cung nhieu chang kem, nhat la mot khi ong Ngo Van So da dong o Thanh Hoa hang thang, ma ong nay thi qua bao chua, luc nao co viec gi thi tru ai con cho con bu thoi, con thi lua di cho bang het. Co le quan Tay Son dong tu khoang Nghe An, Thanh Hoa cung dong mot phan dang ke trong tong so quan ra bac.
---------
Su ghi la tran Ngoc Hoi Tay son dung 100 voi tran. Voi tran khac voi van tai rat nhieu, cung giong nhu bo sua, bo thit khac voi bo keu xe bo chang han. Khong co tai lieu nao noi len so luong voi tran cua nha Trinh, voi tran cua Nguyen Anh khoang 200 con. Luyen tap duoc mot con voi tran rat cong phu, khong phai con voi nao cung co gia tri nhu voi tran. Neu nhin vao cac tran danh Trinh - Nguyen, quan nha Trinh dung voi chu yeu de cuoi chi huy, so luong rat it. Cung khong co gi la, khi nhin vao ban do phan bo voi, mien bac rat it voi, chi co mot so vung Tay bac la ngay xua co voi, nhung la loai voi nho ( voi doi nui trung du nho hon nhieu so voi voi dong co), ko phu hop chien tran, so voi co duoc chac chi dua vao mua ban, trao doi hoac nhan cong nap tu Lao, khong dang ke. Nha Tay son nhieu voi hon quan Nguyen Anh. Tran cuu Qui Nhon, 17,000 quan va 80 thot voi cuu vien da lam quan Nguyen Anh phai bo vay rut lui (1794), toi luc do quan Nguyen Anh chua co mot luc luong tuong binh tuong duong de chong lai.